ABAJUR ( fransuzcha abat-jour – yorug‘likni qaytaruvchi). Kerakli yorug‘likni bir joyga to‘plab tushirish yoki ko‘zni yorug‘lik nuridan pana qilish uchun lampa ustiga o‘rnatiladigan, shisha, mato, metall va shu kabilardan yasalgan qalpoq.

ABZAL (forscha – asbob, ish quroli). Ot-ulovni minish yoki aravaga qo‘shish uchun zarur bo‘ladigan asboblar majmui.

ADIZ Bug‘doyi yoki arpasi o‘rib olingan maydon.

ADIL (arabcha – teng, barobar). 1. To‘g‘ri, egilmagan, bukilmagan, tikka. Ikki yonida adil teraklar shovullagan keng asfalt yo‘l. H.G‘ulom, “Zamin yulduzlari”.
Qiz bo‘ychan va sambitgul novdasiday adil edi. Oybek, Tanlangan asarlar. 2. Burilmagan, to‘ppa-to‘g‘ri. Shahar to‘g‘ri to‘rtburchakli ko‘rinishda bo‘lib, planning bosh o‘qi shaharning shimolidan janubiga qarab adil o‘tkazilgan. T.Jo‘rayev, “Ulug‘ Xitoyda”.

ADL(arabcha adolat, to‘g‘rilik). Adolat, odillik. Xalq bilan bo‘lgusi muomalada qilichga emas, adl kuchiga suyanmoq.. lozim. Oybek, “Navoiy”.

ADRAS(forscha oq mato, yo‘l-yo‘l gulli mato). O‘rishi ipak, arqog‘i esa ipdan bo‘lgan, atlasga o‘xshash, ammo qalinroq mahalliy gazlama. Maxdum: –Bo‘lmasa, - dedi ikkilanib, - jo‘nroq adrasdan ol-chi. A.Qodiriy, “Mehrobdan chayon”.
..keng mehmonxonada qat-qat atlas, adras ko‘rpachalar ustida par bolishlarga ko‘milib, yonbosh qilib yotgan. K.Yashin, Hamza.

AJDOD (arabcha “jadd” (bobo) so‘zining ko‘pligi). 1. Ilgari o‘tgan nasl-nasab, ota-bobolar (avlodga nisbatan). Mustaqilligimiz yillarida Imom al-Buxoriy kabi buyuk ajdodlarimizdan az-Zamaxshariy, Najmiddin Kubro Bahouddin Naqshbandlarning tavallud sanalari nishonlanganligi.. jamiyatimizning madaniy-ma’rifiy yuksalishiga ijobiy ta’sir etmoqda. Gazetadan. Ajdodlar ibrati avlodlar uchun namunadir. Gazetadan 2. (biologiyaga oid) O‘simlik va hayvonlarning qadimgi bo‘g‘ini.

AJNABIY (arabcha – begona, chet kishi).
1. sft. Chet el yoki chet elliklarga oid, xorijiy. Ajnabiy davlatlar.
2. ot  Chet el fuqarosi. Respublikamizga ko‘p ajnabiylar keladi.

AZM (arabcha – qasd, qat’iy qaror, kirishish). Qasd, kirishish jazmi, qat’iy maqsad, intilish.
Bu manba – ulug‘ ajdodlarimizning qonimizda jo‘sh urayotgan azm-u shijoatidir. Gazetadan

ALIBI (lotincha – boshqa joyda). Aybdor deb gumon qilinayotgan shaxsning jinoyat sodir bo‘lgan paytda shu joydan boshqa joyda bo‘lishi (bu hol uning jinoyatga aloqasi yo‘qligini tasdiqlovchi dalildir). Shojamil Kabirovichning qotillik yuz bergan kunga to‘la alibisi bor. S.Mirzo, Yarim tundagi qotillik.

ANNOTATSIYA (lotincha – mulohaza, qayd, eslatma). Kitob, maqola va sh.k.ning mazmuni, ahamiyati haqidagi qisqacha ma’lumot, qisqacha ta’rif. Kitob annotatsiyasi. Annotatsiya yozmoq.

ANOYI O‘z ishiga puxta emas, birovning so‘ziga laqqa uchadigan, sodda, go‘l. Boylar, boyvachchalar anoyi emas, unga o‘z mehmonxonalaridan joy berib, ziyofat qilishlari bejiz emas ekan. Oybek, Tanlangan asarlar.

ANQO (arabcha – afsonaviy qush, samandar). Oti bor, o‘zi yo‘q afsonaviy qush. Anqoning urug‘i Sira topilmaydigan yoki g‘oyat kam uchraydigan narsa haqida. Dashtda bunday boshpana anqoning urug‘i. H.Nazir, Mayoq sari.

ANSHLAG (nemischa – afisha, ommaviy e’lon). Teatr, kino va boshqalarning kassasida biletlar sotilib bo‘lganligi haqidagi maxsus e’lon.

APOSTROF (yunoncha – chetga, orqa tomonga qaragan). Yozuvda (ba’zi tillarda) harfiy belgi bilan ko‘rsatilmaydigan unli o‘rnida satr ustiga qo‘yiladigan, vergul ko‘rinishidagi belgi (’).

ARJUMAND (forscha – qadrli, izzatli). Aziz, qadrli, qimmatli. Farzandi arjumandiga go‘daklikdan go‘zal tarbiya, husn-axloq bergan. Oybek, Navoiy.

ARMUG‘ON (forscha – sovg‘a, tuhfa). Sovg‘a, tortiq, tuhfa. Bugunim yaxshi, aminmanki, ertaga hayot menga o‘z armug‘onlaridan yana qanchasini tayyorlab turibdi. A. Muxtor, Davr mening taqdirimda.  

Quyidagi qo‘shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi:
1) taqlid so‘zlardan fe’l yasovchi -illa (chirilla, taqilla) qo‘shimchasi so‘z tarkibida v yoki u tovushi bo‘lganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi:
shovulla, lovulla, gurulla kabi;

2) nisbat shaklini yasovchi -dir qo‘shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli so‘zlarga (kel so‘zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo‘shiladi:
quvdir, egdir, kuldir, yondir; o‘tkazdir, tomizdir kabi.
Qolgan barcha hollarda bu qo‘shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi;

3) jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga, chegara bildiruvchi -gacha, ravishdosh shaklini yasovchi -gach, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, buyruq maylining ikkinchi shaxs ko‘rsatkichi -gin, shuningdek -gina qo‘shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi:
a) k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi:
tokka, yo‘lakkacha, ko‘nikkach, zerikkuncha, to‘kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi;

b) q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qo‘rqqudek, achchiqqina kabi;

d) qolgan barcha hollarda, so‘z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo‘shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’i nazar, g yoziladi:
bargga, pedagogga, bug‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘guncha kabi.

---

Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so‘zlar yordamida yasalgan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlar qo‘shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bug‘doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi.

 -(a)r (inkor shakli — -mas) qo‘shimchasi bilan tugaydigan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlar qo‘shib yoziladi: o‘rinbosar, otboqar, cho‘lquvar, ishyoqmas, qushqo‘nmas kabi.

Ari zahrin chekmagan
Bol qadrini bilmas. Maqol.

Daryo suvini bahor toshirar,
Odam qadrini mehnat oshirar. Maqol.

Yigitlikda yig‘ ilmning maxzani,
Qarilik chog‘i sarf qilg‘il ani. A.Navoiy

Katta kishilar yoshlarni masxara va kulgi qilsa, ular qoshida o‘zi shuncha obro‘siz va bachkana tuyuladi; yoshlar ham kattalarga nisbatan hazil va yengiltaklik qilsa, uning qoshida uyatsiz va e’tiborsiz bo‘ladi. A.Navoiy

Ilmi borni yosh dema,
Ilmi yo‘qni bosh dema. Maqol.

Bilimlining so‘zi yerga suv kabi zarurdir,  suv oqib tursa, yerda turli ne’matlar unadi.Andisha juda yaxshi xislat, u kishi uchun chiroydir, barcha ezgu ishlar uchun boshbog‘dir. Yusuf  Xos Hojib.

Odam – tili bilan boshqa hayvonlardan imtiyozlidir. Uning tili orqali boshqa odamlardan afzalligi bilinadi. Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul bo‘lib chiqsa, tilning ofatidir. Alisher Navoiy.

O‘zbek tili – turkiy til Hozirgi kunda yer yuzida yetti milliarddan ko‘proq aholi yashaydi. Agar siz Toshkentdan poyezdga o‘tirib Moskva va u orqali Parijga safar qilsangiz, yo‘lingizda qozoq, tatar, boshqird, rus, belorus, mojor (venger) singari tillarda so‘zlashuvlarni eshitishga musharraf bo‘lasiz. Eshitish jarayonida ayrimlarining ona tilingizga qandaydir yaqin, shu bilan birga, nimasi bilandir farqli ekanligini, ayrimlarining esa tamomila boshqa, yaqin jihatlari umuman yo‘qligining guvohi bo‘lasiz.
Bir-biriga yaqin, umumiy jihatlari ko‘p bo‘lgan tillar qarindosh, bir-biridan uzoq, umumiy jihatlari bo‘lmagan tillar esa qarindosh bo‘lmagan tillar hisoblanadi. Masalan, o‘zbek, qirg‘iz, qozoq, tatar, uyg‘ur, boshqird, ozarbayjon, qorachoy-bolqar kabi tillar qarindosh tillar sanaladi. Qarindosh kishilar bir ajdoddan tarqalgani kabi, qarindosh tillar ham bir bobo tildan kelib chiqqandir. Shuning uchun ham dunyo tillari qarindoshligiga ko‘ra til oilalariga bo‘linadi. Til oilalarining nomlari bobo til nomi bilan yuritiladi. Masalan, slavyan tillari oilasi, german tillari oilasi, roman tillari oilasi, eroniy tillar oilasi, somiy tillari oilasi, turkiy tillar oilasi va boshqalar. Bu til oilalarining har qaysisi o‘z ichida yana kichik guruhlarga bo‘linadi. Xususan, turkiy tillar oilasi qipchoq tillari guruhi, o‘g‘uz tillari guruhi, qarluq tillari guruhiga bo‘linadi. O‘zbek va uyg‘ur tillari qarluq guruhiga; qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, xakas, yoqut, chuvash kabi tillar qipchoq guruhiga; ozarbayjon, turkman, usmonli turk tillari esa o‘g‘uz guruhiga kiradi.

Manba: Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 1-kurslari uchun darslik, Toshkent, 2010.

Tafakkur va til

Tafakkur va til bir-biri bilan chambarchas bog‘liq ijtimoiy hodisalardir. Inson nutqi, til vositalari bo‘lmasa, fikrlash ham bo‘lishi gumon. Tafakkur va til aynan bir xil hodisa emas. Tafakkur zohiriy olamning inson miyasida umumlashgan, til bilan ifodalanadigan in’ikosi. Til esa fikrni ifodalash usuli, uni qayd etib boshqa kishilarga, avlodlarga yetkazish vositasi. Boshqacha aytganda, til —tafakkurning borliq shakli. Til milliy madaniyatning shakli sifatida tafakkurning mevalari va ma’naviy boyliklarini zamon va makonda abadiylashtiradi. Ular doimo bir-birini taqozo qiladi, bir-birining yashashi va rivojlanishiga yordam beradi.

Manba:
A.Rafiyev, N.G‘ulomova. Ona tili va adabiyot.
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik,
Toshkent, 2010.