Taraqqiyot eng avvalo taʼlim tizimining yaxshi yoʻlga qoʻyilganiga bogʻliq. Zero, taʼlimdagi islohotlar taraqqiyotga zamin yaratadi. Mamlakatimizda bu sohada tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Bunday jarayonlarga guvoh boʻlish, hissa qoʻshish, yorqin kelajakni his etish oʻzgacha quvonch bagʻishlaydi. Test tizimi ham bundan mustasno emas.

Ha, toʻgʻri, avvalgi yillarda oʻtkazilgan test sinovlari kamchiliklardan xoli boʻlmagan. Achinarlisi, bularni tayyorgarlik ishlari doirasida test topshiriqlarini tuzish, ularning bazasini shakllantirish, test sinovlarini oʻtkazishda koʻrish mumkin edi. Quvonarlisi esa, bugungi kunda 2017-2019-yillarda davlatimiz tomonidan test tizimini takomillashtirish boʻyicha qabul qilingan oʻta muhim qarorlar asosida kiritilgan oʻzgarishlar, joriy etilgan yangiliklar evaziga ana shunday muammolar bartaraf qilindi. Avvallari kuzatilmagan zamonaviy texnologiyalar joriy etildi, umuman mazkur sohadagi islohotlar yuqori darajaga koʻtarildi. Bugungi kunda ham test tizimini takomillashtirish ishlari toʻxtab qolgan emas.

Biror sohani rivojlantirishda faqat uning kamchiliklari (agar mavjud boʻlsa) haqida  bong urish emas, aksincha, shu kamchiliklarni bartaraf etishda oʻz hissasini qoʻshishi toʻgʻri boʻladi. Biroq hamma vaqt ham shunday boʻlavermas ekan.

Shu yili 22-may kuni “gazeta.uz”da K.Jalilovning “Davlat test markazi direktoriga ochiq xat”i eʼlon qilindi. Ushbu ochiq xat mazmuni bilan tanishgan mushtariy ishonuvchanligi bois, holatni shunday ekan deb qabul qilishi mumkin. Buni ochiq xatga berilgan sharhlardan bilsa boʻladi. Keling, endi maqolamizning sarlavhasi sifatida keltirilgan savolga javob bersak.

Ochiq xatda masala test topshiriqlarining validligi bilan boshlanganligini hisobga olib, biz ham shundan boshlaymiz. Maʼlumki, testning validlik darajasini aniqlash kriterial validlik va mazmuniy validlikni taʼminlash orqali amalga oshiriladi.

Kriterial validlik test natijalarini hamda mustaqil, erkin holda olingan koʻrsatkichlar (ekspertlarning fikr-mulohazalari, validligi aniqlangan boshqa testlarning natijalari)ni taqqoslash asosida aniqlanadi. Korrelyatsiya koeffitsiyentlari yordamida hisoblab chiqariladi.

Mazmuni boʻyicha validlikni taʼminlash uchun test topshiriqlari oʻquv dasturining barcha jihatlarini qay darajada va toʻgʻri mutanosiblikda qamrab olishini muntazam tekshirib borish bilan amalga oshiriladi. Pedagogik testlar sifatli boʻlishi uchun ularning topshiriqlarini (vazifalarini) tayyorlashdan oldin tegishli darsliklar va oʻquv dasturlari toʻliq tizimli tekshiriladi, shuningdek ushbu fan boʻyicha mutaxassislar bilan maslahatlashiladi. Shu yoʻl bilan toʻplangan axborot asosida topshiriqlarni tayyorlovchi shaxslar uchun test tafsiloti (spetsifikatsiyasi) tuziladi.

Yana shuni ham alohida qayd etish kerakki, test validligini taʼminlashning ishonchli vositasi boʻlgan test materiallarini ekspert baholash qoʻllaniladi. Amalda Davlat test markazi ekspert baholashda fan boʻyicha xalq taʼlimi, oʻrta maxsus, kasb-hunar taʼlimi va oliy taʼlim tizimidan tavsiya etilgan malakali mutaxassislardan iborat ekspertlar xizmatidan foydalanadi.

Pedagogik oʻlchov vositalarini takomillashtirish, test topshiriqlar xarakteristikasini yaxshilash maqsadida yaratilayotgan testlar sifati ilmiy asoslash jarayonidan oʻtkaziladi. Bu jarayon matematik-statistika apparatiga asoslanadi.

Bunda xodimlar Xalqlar doʻstligi Rossiya universitetining “Uzluksiz pedagogik taʼlim instituti” tomonidan oʻtkazilgan “Pedagogik oʻlchovlar nazariyasi asosida testologlar tayyorlash” dasturi asosida qoʻshimcha kasbiy tayyorgarlik boʻyicha malaka oshirib, olgan bilimlari va oʻrgangan usullari boʻyicha tadqiqotlar olib bordilar.

Testologiya va pedagogik oʻlchovlarning nazariy asoslariga koʻra har bir oʻquv fani boʻyicha tuzilgan test topshiriqlari mazmuni ekspert tekshiruvidan oʻtkazilgandan keyingi bosqichda sinaluvchilarning reprezentativ (vakolatli) tanlanmasida aprobatsiyadan oʻtkazilgan, uning natijalari asosida testlarning xususiyatlari sifatini tashhislash uchun test topshiriqlariga qoʻyilgan asosiy talablarning koʻrsatkichlari aniqlangan va baholangan.

Bunda test topshiriqlarining ishonchliligi (tashhislovchi  oʻlchovlarning aniqligini, shuningdek test natijalarining begona tasodifiy omillar  taʼsiriga nisbatan barqarorligi), validligi (topshiriqdan test sifatida foydalanish ehtimolligi; topshiriqning maqsadga muvofiqligi), haqiqiy qiyinlik darajasi, distraktorlari (chalgʻituvchi muqobil javoblar), shuningdek, test topshiriqlarining diskriminativligi (turlicha bilim, qobiliyat darajalariga ega boʻlgan sinaluvchi shaxslarni farqlash), topshiriqlar mazmunining gomogenlik  (aniq bir fan boʻyicha tayyorgarlik darajasini tekshirishga yoʻnaltirilganlik) xossasi, shuningdek, test ballari (yoki toʻgʻri javoblar)ning variatsiyasi orqali test topshiruvchilarning tayyorgarlik darajasini aniqlash, biladiganlarni bilmaydigandan ajratish tadqiq etilgan va tashhislangan.

Maʼlumotlarni matematik-statistik qayta ishlash maxsus SPSS (“Statistical Package for the Social Sciences”) ijtimoiy fanlar uchun statistik dasturi  yordamida amalga oshirilgan.

Testologiya va pedagogik oʻlchovlar boʻyicha mavjud ilmiy ishlarni oʻrganish natijasi test topshirigʻi qiyinligini baholash uchun turlicha shkalalar tanlanishi mumkinligini koʻrsatdi. Shulardan, koʻp hollarda qoʻllaniladigan aprior (nazariy) shkalalardan birini etalon deb qaraldi. Yanada aniqroq natijalarni olish uchun test topshiriqlari varianti boʻyicha eng kam va eng koʻp toʻplangan ballarni inobatga olgan holda aposterior (haqiqiy) shkala tanlandi.

Ushbu yondoshuv asosida fanlar boʻyicha har bir variant topshiriqlari uchun nazariy - etalon shkala boʻyicha qiyinlik darajasi Vestheor  va aprobatsiya natijasi asosida aposterior (real) qiyinlik darajasi Vesapost aniqlandi va mutaxassis-ekspertlar tomonidan dastlab belgilangan qiyinlik darajasi (3-qiyin, 2-oʻrtacha qiyinlikda, 1-oson) Ves, nazariy qiyinlik darajasi Vestheor  va aprobatsiya natijasi asosida aniqlangan aposterior qiyinlik darajasi Vesapostning oʻzaro taqqoslama jadvallari ishlab chiqildi.

Eslatish joizki, Davlat test markazining amaldagi tashkiliy tuzilmasida testologiya, pedagogik oʻlchovlar va ilmiy-metodik ishlarni olib borish bilan shugʻullanuvchi alohida boʻlim faoliyat yuritmoqda. Ushbu boʻlim tomonidan pedagogik oʻlchov vositalarini takomillashtirish, test topshiriqlar xarakteristikasini yaxshilash maqsadida test topshiriqlariga qoʻyilgan asosiy talablarning koʻrsatkichlari – ishonchliligi,  validligi,  haqiqiy qiyinlik darajasi, distraktorlari, diskriminativligi,  gomogenlik xossasi, test topshiruvchilarning tayyorgarlik darajasi tadqiq qilinmoqda va baholanmoqda.

Statistik tahlil maʼlumotlari asosida test topshiriqlarini takomillashtirish boʻyicha tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi, ular fan mutaxassislari va ekspertlar tomonidan oʻrganildi, tahlil qilindi va tegishli oʻzgartirishlar amalga oshirilmoqda.

Jumladan, 2019-2020 oʻquv yili qabul test sinovlarida qoʻllaniladigan test topshiriqlari aprobatsiyasi natijalari asosida oʻtkazilgan tadqiqotlar natijasida topshiriqlarning 12,7%da validlik, 7,6%da ishonchlilik, 14,5%da  distraktorlar boʻyicha  kamchiliklar, xatoliklar toʻgʻrilangan. Toʻgʻri javoblar foizi ayrim distraktorlarga berilgan javoblar foizidan kam boʻlgan test topshiriqlarining 6,4%da oʻzgartirishlar qilingan. Qiyinlik darajasi boʻyicha tavsiyalarda koʻrsatilgan test topshiriqlarining 33,3%da oʻzgartirishlar kiritilgan.

Koʻrsatilgan tavsiyalar asosida barcha fanlardan tuzilgan test topshiriqlarida aniqlangan kamchilik va xatoliklar tuzatilgan. Natijada fanlardan tuzilgan yangi test topshiriqlarining sifat koʻrsatkichlari oshgan, takomillashtirilgan.

Olib borilgan tadqiqotlar natijalari boʻyicha 2018-2019-yillarda 6 maqola chop etilgan. Ulardan 2 tasi test topshiriqlarining sifat koʻrsatkichlarini oshirishga qaratilgan (M.Zakirova, “Axborotnoma” jurnalining  2018-yil 2(1)-maxsus sonida “Oliy taʼlim muassasalari bakalavriatiga qabul test sinovlarida qoʻllaniladigan test topshiriqlarini takomillashtirish natijalari haqida” va “Maʼrifat” gazetasining 2018-yil 25-iyul sonida “Test savollari qanday tuzildi?” nomli maqolalar).

Shu bilan birgalikda, tajribadan kelib chiqqan holda Davlat test markazi xodimlari tomonidan “Pedagogik oʻlchovlar nazariyasi asoslari”, “Pedagogik oʻlchovlarda test topshiriq turlari” va “Test tuzish metodikasi va ekspertizasi” mavzusida uslubiy qoʻllanmalar chop etilgan va respublikamizdagi 16 ta pedagoglar malakasini oshirish va qayta tayyorlash muassasalarida foydalanilmoqda.

Chet tilini bilish darajasi toʻgʻrisidagi sertifikatlarga keladigan boʻlsak, keling eng avval imtiyoz bu nima ekanligiga aniqlik kiritib olsak.

Imtiyoz – muayyan afzallik, qoʻshimcha huquqlar, belgilangan qoidalarni, majburiyatlarni toʻliq yoki qisman ozod qilish yoki ularni amalga oshirish uchun qulay sharoitlarni yaratish.

K.Jalilov oʻz murojaatida keltirib oʻtgan Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 13-maydagi 395-son qarorining 2-bandida belgilangan, yaʼni, 2020-2021 oʻquv yilidan boshlab test sinovlari majmuasiga chet tili kiritilgan barcha bakalavriat yoʻnalishlariga hujjat topshirgan hamda B2 va undan yuqori darajadagi milliy yoki xalqaro baholash tizimlari sertifikatlariga ega boʻlgan abituriyentlar chet tili fanidan ozod etilishi va unga maksimal ball berilishi belgilab qoʻyilgan.

Demak, abituriyent B2 va undan yuqori darajadagi sertifikatga ega boʻlsa, u belgilangan test sinovlari majmuasidagi majburiy chet tili fani testini topshirmaydi va unga maksimal ball beriladi. Agarda yuqorida koʻrsatilgan “imtiyoz” soʻzi maʼnosi bilan solishtirsak, abituriyent belgilangan darajadagi sertifikatga ega boʻlsa unga imtiyoz berilmoqda.

Keyingi masalaga oʻtadigan boʻlsak, nima sababdan B2?

Jahon tajribasida B2 darajadan past boʻlgan sertifikatga ega boʻlgan talabgorlarga nafaqat imtiyoz, balki shu oliy taʼlim muassasasida oʻqishga ruxsat ham berilmaydi. Toʻgʻri, B2 darajaga ega boʻlgan talabgor shu chet tilida seminar, leksiyalarni tushunishi, kurs ishlarini yozishda materiallardan foydalanish mumkin va shu sababdan ularda eng kami bilan B2 darajasi talab qilinadi.

Oʻzbekistondagi oliy taʼlim muassasalariga keladigan boʻlsak, B2 darajaga ega boʻlgan abituriyent chet tilini bilish darajasi boshqalardan bir pogʻonaga yuqori ekanligini koʻrsatadi va u oliy taʼlim muassasaalariga kirish imtihonlarida B1 darajadagi testlarni topshirishdan ozod etiladi. B2 darajadagi sertifikatga ega boʻlgan talabgor oʻqish davrida nafaqat ona tilisidagi materiallardan, balki xalqaro tadqiqot institutlari va mutaxassislar ishlari bilan tanishishi, oʻz kurs ishlarini shu ilmiy ishlarga yoki maqolalarga tayanib yozish imkoniyati paydo boʻladi.

Buning nimasi yomon?

Agarda talabgor, B2 darajada chet tilini bilmasa, u oliy taʼlim muassasaalariga kirish imtihonlarida barcha abituriyentlar bilan birga, B1 darajadagi test topshiriqlarini yechish imkoniyati mavjud. Alohida taʼkidlash lozimki, chet tilini bilish darajasi toʻgʻrisidagi sertifikatni olish abituriyent uchun majburiy emas, ixtiyoriy. Hech kim abituriyentni sertifikat olishga majburlamayapti. Oʻz bilimiga ishonganlar sinovlarda ishtirok etib sertifikat olishi, bu bilan imtiyozga ega boʻlishi mumkin.

Ushbu masalalar bilan birga, K.Jalilov test sinovi topshiriladigan fanlarni 2 guruhga boʻlish, yaʼni 3 ta majburiy fanlarni kiritishni oqlamagan. U kishining fikricha, majburiy fanlar sifatida kiritilayotgan “Ona tili”, “Matematika”, “Oʻzbekiston tarixi”dan bolalar maktab davridayoq imtihon topshirib boʻladi, shuning uchun ularni kiritish kerak emas. Lekin buning ikkinchi tomoni ham bor – agar abituriyent bu fanlarni yaxshi oʻzlashtirgan boʻlsa, umumiy savodxonlik darajasidagi bilimini sinashning nimasi yomon, aksincha, bu abituriyentga yanada kengroq imkoniyat bermaydimi, oson savollarga javob berib, koʻproq ball toʻplashi mumkin-ku?!

Shuningdek, 5 ta fandan test topshirishning test topshiruvchiga ruhiy taʼsiriga kelsak, eʼtirof etish kerakki, ushbu yangilikni kiritishdan oldin  taʼlim va tibbiyot sohalari mutaxassislari fikrlari inobatga olingan.

Aslida joriy yil va kelgusi oʻquv yilidan boshlab kiritilayotgan yangiliklarga oid qaror loyihasi umumxalq muhokamasi uchun regulation.gov.uz portaliga qoʻyilgan edi. Bu davrda jamoatchilik tomonidan bildirilgan taklif va fikr-mulohazalar inobatga olingan. Eʼtibor qilsak, muhokamaga qoʻyilgan qaror loyihasi va qabul qilingan qaror matni bir-biridan farq qiladi. Jumladan, taʼlim muassaalarini oldingi yillarda bitirganlar uchun toʻlov miqdori eng kam ish haqining bir barobaridan yarim barobarga tushirilgan.

Bugungi kunda mamlakatimizda ilmiy-tadqiqot ishlarini samarali olib borish uchun juda ajoyib imkoniyatlar yaratilgan va ular qoʻllab-quvvatlanib, yetarli shart-sharoit va imtiyozlar ham yaratilgan. Alohida qayd etish kerakki, K.Jalilovning kuyunchakligini, oliy taʼlim muassasalariga kiruvchilar uchun jon kuydirayotganini olqishlasa boʻladi, lekin gap qogʻozda gapligicha qolishi aniq, toki u boʻyicha amaliy ishlar qilinmasa. Agar shu oʻrinda muallif bir mavzuda ketma-ket va davomli maqolalar yozishga berilmasdan, maqolada koʻrsatib oʻtilgan testologiya sohasidagi kamchiliklarini bartaraf etish, mazkur sohani tubdan oʻzgartirish, ilmiy va sifat jihatdan yuksaltirish yoʻliga kirib, mukammal yechimlarni joriy etishdek tayanch vazifani amalga oshiruvchi nodavlat tashkilot tashkil etsa ayni muddao boʻlar edi. Aynan ushbu tashkilot faoliyati orqali testologiya sohasi boʻyicha ilmiy-tadqiqot ishlarini qanday olib borish, shuningdek qay tarzda test topshiriqlarini xalqaro talablarga asosan shakllantirishni faqat tanqid bilan emas, balki amalda koʻrsatib bergan boʻlardi. Davlat test markazi bu borada oʻziga yuklatilgan vazifalarni vakolati doirasida bajarib kelmoqda. Testologiya, pedagogik oʻlchovlar sohasi boʻyicha ilgʻor tajribalarni oʻrganish va tatbiq etish borasida “Oxford University Press”, “Cambridge Assessment International Education”, Toshkentda Gyote instituti, Rossiya Federatsiyasining Pedagogik oʻlchovlar instituti kabi jahonda yuqori nufuzga ega xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilmoqda.

Ayni paytda Davlat test markazi yangi tuzilgan test topshiriqlarining maʼlum qismini oʻzining “Axborotnoma” jurnali, rasmiy veb-sayti orqali ochiq tarzda eʼlon qilib bormoqda va abituriyentlarning tayyorgarlik koʻrishlariga qaratilgan diagnostik test sinovlari jarayonlarida ishlatmoqda. Faoliyatning ochiqligini taʼminlash maqsadida keyingi oʻquv yilidan boshlab Davlat test markazida mavjud test topshiriqlari bazasini jamoatchilik uchun ochib qoʻyish rejalashtirildi. Test topshiriqlari xoh avvalgi yillarda tuzilgan boʻlsin, xoh joriy yilda tuzilgan yangilari boʻlsin, mantiqiy savollar boʻlsin, barchasi ochiq boʻladi. Test topshiriqlari bilan tanishmoqchi, tahlil qilmoqchi boʻlgan barcha istovchilar bazaga kirishi, test topshiriqlarini oʻrganishi, fikr-mulohazasini va takliflarini qoldirishi, umumiy munosabat bildirishi mumkin boʻladi. Bu oliy taʼlim muassasalariga oʻqishga kirish istagidagi abituriyentlarga tayyorgarlik koʻrishda yaqindan yordam beradi.