Kun.uz saytida 26-iyul kuni I.Safarovning K. Jalilov bilan o‘tkazilgan suhbati e’lon qilindi. U yaqinda umumxalq muhokamasiga qo‘yilgan “Umumta’lim muassasalari bitiruvchilarining yakuniy davlat attestatsiyasi hamda oliy ta’lim muassasalariga kirish imtihonlarini unifikatsiya qilish va yagona imtihonni joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Prezident qarori loyihasiga bag‘ishlangan.

Unda Davlat test markazi testologiya fani talablariga rioya qilmasligi iddao qilingan, g‘oya juda yaxshi bo‘lsa-da, u Davlat test markazi tufayli, amalga oshishi murakkab, degan mulohazalar yoritilgan.

Suhbatda qayd etilishicha, “... test topshiriqlarining yaratilishi, aprobatsiyasidan boshlab, test natijalarining qayta ishlanishi va e’lon qilinishiga – biron bir bosqich testologiyaning hatto eng oddiy talablariga javob bermaydi”. Bular endi biror fakt-dalilsiz, umumiy, suhbatdoshning odatiy gapi va navbatdagi “injiqliklari”dan iborat.

Afsus bilan e’tirof etamizki, bu kabi fikrlarni yurtimiz ommaviy axborot vositalari ichida katta obro‘ga ega saytda berishdan avval, bevosita faoliyati tanqid qilinayotgan muassasa bilan bog‘lanish, real holat bilan tanishishdek jurnalistikaning eng muhim tamoyili hisobga olinmadi.

Davlat test markazi tomonidan o‘tkazilgan aprobatsiya va test sinovlarining statistik tahlillari, testologiya tili bilan aytganda, validatsiya jarayoni bilan bog‘liq hisobotlarning matbuotda e’lon qilinmagani, bu borada ilmiy tadqiqotlar olib borilmasligini anglatmaydi. Vaholanki, testologiya, pedagogik o‘lchovlar va ilmiy-metodik bo‘lim tomonidan muntazam ravishda test topshiriqlari aprobatsiyasi natijalari klassik va zamonaviy test nazariyalari bo‘yicha tahlil qilinadi hamda test topshiriqlarini rivojlantirish bo‘yicha kerakli tavsiyalar berib boriladi. Bu borada Davlat test markazi mutaxassislari Buyuk Britaniya, AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Qozog‘iston kabi davlatlar bilan yaqindan hamkorlik qilmoqda. Shuningdek, Rossiya Federatsiyasining Pedagogik o‘lchovlar federal instituti (FIPI) bilan bu borada yaqindan hamkorlik qilib kelmoqda.

Aslida, statistik tahlilsiz faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish befoyda, bu to‘g‘ri fikr. Biroq, bu Davlat test markazida tahlillar olib borilmaydi, e’lon qilinmaydi, degan nuqtai nazarni keltirib chiqarmasligi kerak.

Shulardan kelib chiqib, jurnalist va uning suhbatdoshi e’tiboriga avvallari ham e’lon qilib kelinayotgan statistikalardan birini rasman keltirib o‘tamiz:

Testologiya va pedagogik o‘lchovlarning nazariy asoslariga ko‘ra har bir o‘quv fani bo‘yicha tuzilgan test topshiriqlari mazmuni fan bo‘yicha mutaxassis-ekspert tekshiruvidan o‘tkazilgandan keyingi bosqichda aprobatsiya test sinovlari o‘tkaziladi. Uning natijalari asosida testlarning xususiyatlari sifatini tashxislash uchun ularning statistik xarakteristikalari aniqlanadi. Statistik xarakteristikalar yordamida esa test topshiriqlariga qo‘yilgan asosiy talablarning ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Test topshiriqlariga qo‘yiladigan asosiy talablar – topshiriqning qiyinligi, test ballarining variatsiyasi (o‘zgaruvchanligi, farqlanishi), topshiriqning boshqa topshiriqlar bilan, shuningdek, umumiy ballar yig‘indisi bilan korrelyatsiyasi (bog‘liqligi)dan iborat. Topshiriqning qiyinlik darajasini aniqlash usullaridan biri topshiriqni tajriba (empirik) sinovidan o‘tkazib, noto‘g‘ri javoblar salmog‘ini aniqlashdan iborat. Test ballari (yoki to‘g‘ri javoblar)ning variatsiyasi test topshiruvchilarning tayyorgarlik darajasini aniqlashga, biladiganlarni bilmaydiganlardan ajratishga imkon beradi. Variatsiyaning standart o‘lchovi ballar dispersiyasi (tarqoqlik darajasi)ning yoki standart tafovutning qiymati orqali aniqlanadi. Korrelyatsiya topshiriqning differensiyalash (farqlash) qobiliyatining standart o‘lchovi bo‘lib hisoblanadi. Topshiriqning umumiy ballar yig‘indisi bilan bog‘liqlik korrelyatsiya koeffitsiyenti qiymati qancha katta bo‘lsa, topshiriqning ishonchliligi va validliligi shuncha yuqori bo‘ladi.

Pedagogik testlarning asosiy statistik xarakteristikalari qatoriga, shuningdek, o‘rtacha qiymatlar, gistogrammalarni qurish, moda va mediana kabi ko‘rsatkichlarni hisoblash hamda test ballarining umumiy dispersiyasi (standart og‘ish) ham kiradi. Test ballari (yoki to‘g‘ri javoblar)ning o‘rta arifmetik qiymati fanlar, oliy ta’lim muassasalari va boshqa muhim belgilar kesimida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich test ballari o‘rtasidagi tafovutlarni umumlashtiradi, ularga xos bo‘lgan yo‘nalishni, qonuniyatni ochib beradi. Test sinovlari natijalari asosida  aniqlangan test ballari taqsimoti gistogrammasi quriladi va uning normal taqsimotga yaqinligi baholanadi. Gistogrammaning normal taqsimotga yaqinligi test sifatining yaxshiligini, test sinovlarining xolisona o‘tkazilganligini bildiradi. Test ballarining eng ko‘p takrorlanadigan qiymati statistikada moda deb, o‘sish tartibida joylashtirilgan test ballari qatorining o‘rtasida joylashgan qiymati esa mediana deb ataladi. O‘rtacha arifmetik qiymat, moda va mediana qiymatlari o‘zaro teng bo‘lganda test ballari taqsimoti simmetrik bo‘ladi. Ushbu statistik ko‘rsatkichlar biri-biridan qanchalik ko‘p farq qilsa, ballar taqsimoti normal taqsimotdan shunchalik farqlanadi.

Quyidagi jadvalda ona tili fani bo‘yicha olingan statistik tahlil ma’lumotlari keltirilmoqda.

Gistogrammadan ko‘rinib turibdiki, test topshiriqlarining individual ballari taqsimoti normal taqsimotdan kam farq qiladi (moda – 6 va o‘rtacha qiymat - 6,768 bir-biriga yaqin). 53,8 foiz test topshiruvchilar 6 ball va undan past ball yiqqanlar (medianadan pastda), 46,2 foiz test topshiruvchilar 6 baldan yuqori ball yiqqanlar (medianadan yuqorida).

Ona tili fanidan test variantining ishonchlilik koeffitsiyenti Kronbax alfasi 0,690 ga teng bo‘ldi.

Alfaning qiymati 0,7 ga juda yaqinligi umuman olganda variant testlarining ishonchliligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ona tili fanining variantidagi 5- va 7-test topshiriqlarining har biri bo‘yicha ishonchlilik koeffitsiyenti qiymatlari 0,25 dan kichikligi ushbu test topshiriqlarining ishonchliligi pastligini ko‘rsatadi.

Agar test topshirig‘ining ishonchlilik koeffitsiyenti 0,25 dan kichik bo‘lib, ushbu test topshirig‘i variantdan chiqarilganda test variantining alfa qiymati ortadigan bo‘lsa (ya’ni, Kronbax alfa koeffitsiyenti 0,690 dan katta bo‘ladigan bo‘lsa), bunday test topshiriqlarini variantdan chiqarib tashlash yoki qayta ishlash tavsiya etiladi. Shunday ishonchliligi past test topshiriqlari 5-, 7- va 10-raqamli test topshiriqlaridir.

Biserial korrelyatsiya koeffitsiyentini hisoblash orqali validlik baholanadi. Har bir topshiriqqa berilgan javoblarning umumiy test bali bilan korrelyatsiyasi biserial korrelyatsiya koeffitsiyenti hisoblanadi.

Umuman olganda, biserial korrelyatsiya koeffitsiyenti 0,5 ga teng va undan katta bo‘lgan topshiriqlar valid hisoblanadi. Biserial korrelyatsiya koeffitsiyenti manfiy bo‘lgan topshiriqlar esa testdan chiqarib tashlanadi. Ularda bilmaydiganlar g‘olib bo‘lib, biladiganlar testni yechishda noto‘g‘ri javobni tanlaydilar yoki ularni o‘tkazib yuboradilar. Ushbu variantda bunday test topshiriqlari aniqlanmadi.

Ona tili fani test variantida biserial korrelyatsiya koeffitsiyenti 0,5 dan past bo‘lgan topshiriqlar 5-, 7- va 10-test topshiriqlari ekanligi aniqlandi.

Distraktorlar bo‘yicha tahlil qilinganda ona tili fanining test variantida faqatgina bitta test topshirig‘ining distraktorini 5 foizdan kam o‘quvchi to‘g‘ri deb hisoblagan. Nazariyaga ko‘ra bu noto‘g‘ri javob distraktorlik vazifasini bajarmayotganligi sababli, bu javobni o‘zgartirish tavsiya etildi.

Quyidagi jadvalda ona tili fani uchun Rash modeli asosida aniqlangan qiyinlik darajalari keltirilgan.

Qiyinlik darajasi -1 dan 1 gacha oraliqda bo‘lsa o‘rtacha qiyinlik, 1 dan 3 gacha oraliqda bo‘lsa o‘rtacha qiyinlikdan yuqori, -3 dan -1 gacha oraliqda bo‘lsa o‘rtacha qiyinlikdan past hisoblanadi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 8 va 9-raqamli test topshiriqlarining qiyinlik darajasi o‘rtachadan past, 3, 2, 14, 4, 10, 1, 11, 13, 6, 15 va 12-test topshiriqlarining qiyinlik darajasi o‘rtacha hamda 5 va 7-test topshiriqlari qiyinlik darajasi o‘rtacha qiyinlikdan yuqori ekan.

Jadvaldan 7-test topshirig‘i eng qiyin, 8-test topshirig‘i eng oson ekanligini ko‘rish mumkin. Bu 1-rasmdagi element xarakteristikasi chiziqlarining (EXCh) o‘zaro joylashuvidan ham yaqqol ko‘rinadi (7-test topshrig‘i pastdan birinchi uzluksiz chiziq, 8-test topshirig‘i yuqoridan birinchi uzuq chiziq). Birinchi rasmdan shu narsa ko‘rinib turibdiki, har xil qobiliyatli test topshiruvchilarning qobiliyatini baholash uchun albatta har xil qiyinlikdagi test topshiriqlari bo‘lishi kerak. Ona tili bo‘yicha qobiliyat spektrining yaxshi ajralganligi har xil qobiliyatli, shu jumladan juda qobiliyatli test topshiruvchilarning qobiliyati (5 va 7-test topshiriqlari shunday test topshiruvchilarni baholaydi) baholanganligini ko‘rish mumkin.

1-rasm. Ona tili fanidan element xarakteristikasi chiziqlari

2-rasmda tasvirlangan har bir elementning (test topshirig‘ining) ma’lumot chiziqlari (EMCh)ni tahlil qilib bu to‘g‘risida ko‘proq ma’lumot olish mumkin. EMCh kengligi har bir element har xil qobiliyatli test topshruvchilar haqida qanchalik ko‘p ma’lumot berishi mumkinligini ko‘rsatadi. EXCh balandligi esa ma’lumot miqdorini bildiradi. Rash modelida elementning turli qobiliyatlarni ajratish xususiyati (diskriminativligi) bir xil deb qaraladi. Demak, barcha test topshriqlarining turli qobiliyatlarni ajratish xususiyati bir xil deb qaralganda, test topshiriqlari test topshiruvchilar haqida beradigan ma’lumot miqdori bir xil, lekin ular turli xil qobiliyat oralig‘idagi ma’lumotlardir.

2-rasm. Ona tili fanidan element ma’lumoti chiziqlari

Masalan, 7-test topshirig‘i qobiliyatli test topshiruvchilar haqida ko‘p ma’lumot beradi, 8-test topshirig‘i esa ko‘proq qobiliyati pastroq test topshiruvchilar haqida ma’lumot beradi: umumiy ma’lumot miqdorini 1 deb olsak (100 foiz) 7-test topshirig‘idan (0:3) qobiliyat oralig‘idagilar uchun beradigan ma’lumot miqdori 0,39 (39 foiz) 8-test topshirig‘ining ma’lumot miqdori esa bu oraliqda 0,19 (19 foiz) ga teng. Aksincha, (-3:0) oraliqda esa, 7-test topshirig‘i beradigan ma’lumot miqdori 0,03 (3 foiz), 8-test topshirig‘iniki esa 0,63 (63 foiz) ga teng.

3-rasm. Ona tili fanidan test xarakteristikasi chizig‘i

3-rasmda test xarakteristikasi chizig‘i (TXCh) keltirilgan. Bu har bir element uchun EXChlarning yig‘indisidir. Rasmdan ko‘rinadiki, qobiliyati eng past test topshiruvchilarning testda yuqori ball olish ehtimoli kichik, qobiliyatli test topshruvchilarniki esa yuqori.

4-rasm. Ona tili fanidan test ma’lumoti chizig‘i

Xuddi shuningdek, test ma’lumoti chizig‘i (TMCh) 4-rasmda keltirilgan. Testning umumiy ma’lumot miqdori 15 ga teng shundan (-3:3) oralig‘idagi qobiliyatga ega bo‘lganlar uchun ma’lumot miqdori 12,59 (83,92  foiz) ga teng. Chiziq cho‘qqisining 0 ga nisbatan o‘ngga biroz surilganligi test qobiliyatli o‘quvchilar to‘g‘risida ko‘proq ma’lumot berishini anglatadi.

Barcha umumta’lim fanlari bo‘yicha tuziladigan test topshiriqlari testologiya fani talablari doirasida muntazam ravishda tahlil qilinadi hamda ilmiy-metodik bo‘lim tomonidan test topshiriqlarini takomillashtirish bo‘yicha kerakli tavsiyalar berib boriladi.

Yakunda yana shuni alohida qayd etish kerakki, Davlat test markazi har qanday ommaviy axborot vositasiga va har qanday jurnalistga to‘g‘ri ma’lumot berish tarafdori. Shundan va axborot olish bo‘yicha amaldagi qonunchilikdan kelib chiqqan holda Davlat test markazi faoliyati bilan bog‘liq har qanday ma’lumotni bevosita muassasaning o‘ziga murojaat qilib, aniqligi tasdiqlangandan keyingina e’lon qilinishini maqsadga muvofiq deb biladi.

Davlat test markazi