Bugungi kunda ta’lim tizimimiz mohiyatida ham sezilarli sifat o‘zgarishlari kuzatilmoqda. Jumladan, talabgorlarning o‘lchov vositalari haqidagi bilimlari, test sinovlari haqidagi tasavvurlari ham yildan yilga takomillashib borayotgani ko‘zga tashlanmoqda. Ayniqsa, ma’lum bir test sinoviga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan talabgorning mazkur test sinovi haqidagi, xususan, test sinovining maqsadi, vazifalari, test topshiriqlarining formati, test variantining tuzilishi haqidagi ma’lumotlar bilan tanishib chiqish lozim ekanligini anglab yetgani quvonarli holdir. Ta’kidlash joizki, bu kabi ma’lumotlar aks etgan fanga oid tafsilotlar, namunaviy test topshiriqlari Bilim va malakalarni baholash agentligining rasmiy veb-saytida e’lon qilingan. Shuningdek, o‘tkazilgan har bir milliy sertifikat imtihonlari natijalarining ilmiy tahlili keng jamoatchilikka ma’lumot sifatida taqdim etib borilmoqda.

Bilim va malakalarni baholash agentligi umumta’lim fanlarini bilish darajasini baholashning milliy test tizimi doirasida o‘tkazayotgan milliy sertifikat imtihonlaridan so‘ng ijtimoiy tarmoqlarda pedagogik o‘lchov vositalarining formati, mazmun-mohiyati borasidagi e’tirozlar fuqarolar tomonidan keng muhokama qilinmoqda.

Bilim va malakalarni baholash agentligi tomonidan 2024-yil 17-martda o‘tkazilgan o‘zbek tili va adabiyot fanidan bilish darajasini baholashga qaratilgan test sinovi hamda foydalanilgan test topshiriqlari muhokamasiga oid fikrlar ham jamoat e’tiborini tortdi.

Quyida keng jamoatchilik muhokamasidagi ayrim e’tirozlarga munosabat bildirib o‘tamiz.

Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, test topshiriqlarining tahlil qilinishi, e’tirozlar bilan bir qatorda e’tiroflar ham mavjudligi quvonarli hol, albatta.

Ayrim talabgorlar test topshiriqlarining validligi, baholash tizimining taʼlim ishtirokchilariga taʼsiri borasida fikr yuritgan bo‘lsa, ayrimlarini yozma ishga qo‘yiladigan talablar va ularni tekshiruvchi fan ekspertlari, test topshiriqlarini aprobatsiyadan o‘tkazilganligi, apellyatsiya jarayonining qanday tartibda kechishi qiziqtirgan.

Esse yozish jarayonida buyuk shaxsdan iqtibos keltirilishi kerakligi borasida, shuningdek, so‘zlar soni xususida qatʼiy talab mavjud emas. Lekin talabgor mavzu doirasida o‘z fikrlarini dalillar asosida yoritishi lozim. Tajribaga ko‘ra, so‘zlar hajmi belgilansa, talabgor o‘z fikrlarini to‘liq bayon etgan bo‘lsa-da, so‘zlar sonini belgilangan talabga yetkazish maqsadida sunʼiy tarzda esseni davom ettirishga majbur bo‘ladi. Esseni tekshirish jarayoni avtomatlashtirilgan bo‘lib, platforma tekshiruvchilarga ixtiyoriy esse (tanlama usulda) talabgorning ism va familiyasi ko‘rsatilmagan holda yuboriladi.

Ayrim e’tirozlarda badiiy asarlar bo‘yicha berilgan test topshiriqlari talabgorlarning xotirasini sinashga yo‘naltirilganligi, shuningdek, test topshiriqlarini shakllantirishda Blum taksonomiyasi inobatga olinmaganligi iddao qilingan.

O‘zbek tili va adabiyot faniga oid test topshiriqlari tafsilotida test variantida quyi (bilish, tushunish, qo‘llash) va yuqori (analiz, sintez) darajadagi kognitiv ko‘nikmalarni baholashga qaratilgan test topshiriqlari mavjud bo‘lishi belgilangan. Blum taksonomiyasiga ko‘ra kognitiv sohaning har bir darajasi uchun BILISH darajasi asos vazifasini bajaradi. Badiiy asarlar bo‘yicha berilgan test topshiriqlari tanlangan asarning asosiy voqealari bilan bog‘liq, asar syujetini, qahramonlar xarakter-xususiyatini bilish, voqealar bayoni va mazmunini tahlil qila olishga oid, mayda detallarga yo‘naltirilmagan savollar hisoblanadi.

“San’atkor” hikoyasining badiiy tahliliga tegishli test topshiriqlari ham keng jamoatchilik muhokamasida. Ijtimoiy tarmoqlarda asardagi traktorchi obrazi haqida berilgan test topshirig‘iga oid g‘aliz tahlillarga duch kelmoqdamiz. Xususan, “sohasi bo‘lmasa-da, san’atni tushunmaydigan odam – “Ashulani mexaylistik aytar emishman!” deganiga qarab, ana, san’atni tushunarkan, ashula aytilish uslubiga-da aqli yetyapti, deb o‘ylavolsa, javob B. lekin keyin d javob ham diqqatimni tortdi.” (ijtimoiy tarmoqdagi maqola matnini barcha imloviy, ishoraviy, uslubiy xatolari bilan aynan keltirdik) tarzidagi e’tiroz diqqatimizni tortdi. Asarda muallif san’atkorning savodsizligini fosh etish uchun uning nutqida “mexanistik” so‘zini  “mexaylistik” tarzida qo‘llagan va bu orqali san’atkorning ashula matnini anglamay, ko‘r-ko‘rona kuylayotganligiga ishora qilgan. Talabgor esa muallifning badiiy maqsadini anglamasdan, “mexaylistik” so‘zini “ashula aytilish uslubi” deb tushungan.

Bilim va malakalarni baholash agentligi tomonidan test sinovlaridan oldin har bir test topshirig‘i mutaxassislar tekshiruvi (ekspertizasi)dan o‘tkaziladi va respublikaning barcha hududlarida test varianti aprobatsiyasi tashkil etiladi, Rash modeli asosida ilmiy tahlil qilinadi, tahlil natijalariga ko‘ra test topshiriqlarini takomillashtirish, Rayt xaritasiga ko‘ra test variantida har bir qobiliyat darajasiga mos test topshiriqlari mavjud bo‘lishi yuzasidan takliflar ishlab chiqiladi. Mazkur takliflar Bilimni baholash agentligining Ilmiy-metodik kengashida muhokama qilinadi. Ilmiy tahlillar asosida test topshiriqlari qayta ishlanadi. O‘tkazilgan har bir milliy sertifikat imtihonidan so‘ng talabgorlarning test natijalari tahlil qilinadi va tahlil natijalari agentlikning rasmiy veb-saytida talabgorlar diqqatiga havola qilinadi.

Test sinovi orqali aynan qanday bilim va ko‘nikmani tekshirish hamda baholash masalalari bo‘yicha test varianti tafsiloti ishlab chiqilgan va Bilimni baholash agentligining rasmiy veb-saytida e’lon qilingan hamda unda test topshiriqlari mazmuni, baholash mezoni hamda vaqt me’yorlari yoritilgan.

Test tuzuvchilar test topshiriqlarini kiritayotganda bu topshiriqlarni bajarish uchun qanday ko‘nikmalar (malakalar, kompetensiyalar) ishga solinishi lozimligini tahlil qilishadi, bu ko‘nikmalar testning maqsadi bilan qay darajada mos ekanligiga baho berishadi.

Milliy sertifikat imtihonlarini tashkil etish va o‘tkazish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 12-oktabrdagi 646-son qarori bilan tartibga solinadi. Unga ko‘ra test sinovidan o‘ta olmagan talabgor test sinovi natijalari eʼlon qilingan kundan boshlab besh ish kuni mobaynida YIDXP orqali Agentlikka apellatsiya shikoyati berish huquqiga ega. Apellatsiya ikki hafta mobaynida ko‘rib chiqiladi. Talabgor Apellatsiya komissiyasi qarori to‘g‘risida yozma yoki elektron shaklda xabardor qilinadi.

Pedagogik o‘lchov natijalari sifatining yana bir tavsifi odatda validlik deyiladi. Eng umumiy holatda u o‘lchovga qo‘yilgan maqsadga empirik natijalarning mosligi bilan izohlanadi. Validlik – testning maqsadidan kelib chiqqan holda test natijalari yordamida chiqariladigan xulosalarning qay darajada ilmiy va empirik jihatdan asosli ekanligi tushuniladi. Validlik – baholashning sifatini belgilaydigan eng asosiy tushuncha. Baholash, agar u sinovdan o‘tkazilishi maqsad qilingan xususiyatni aniqlab bersagina valid hisoblanadi.

“Washback” effekti bevosita taʼlim berish jarayonida samarali bo‘lib, asosan taʼlim muassasasidagi taʼlim ishtirokchilariga taʼsiri kuchli hisoblanadi. Milliy sertifikat imtihonlari uchun tayyorlanayotgan test topshiriqlari umumiy o‘rta taʼlimning 5-11-sinf o‘quv dasturlari doirasida shakllantirilishi, test variantining tafsiloti avvaldan talabgorlar eʼtibori uchun havola qilinishi, imtihonda taʼlim dasturini to‘liq tamomlagan talabgorlar ishtirok etishi bois test topshiruvchilarga salbiy taʼsiri bo‘lmaydi deb hisoblaymiz. Test variantining shakllantirilishi taʼlim dasturini o‘zgarishiga emas, aksincha, taʼlim dasturining o‘zgarishi test variantining dasturga moslashtirilishiga turtki bo‘ladi.